Zachowek jako swoista forma zastępcza dziedziczenia

Posted On 21 maja 2020

Czym jest zachowek?

Instytucja zachowku, jako swoista forma zastępcza dziedziczenia, jest uzasadniana koniecznością zapewnienia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy korzyści związanych ze spadkobraniem (Wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim, 8 maja 2018 roku, sygn. akt IC 1339/15). Omówienia wymagają jednak następujące kwestie:

• kiedy należy się zachowek,

• okoliczności wydziedziczenia uprawnionego,

• przedawnienie roszczeń z tytułu ww. świadczenia.

Komu należy się zachowek?

Czy członkowi rodziny, który nie został wymieniony w testamencie, należy się jakieś świadczenie pieniężne ją zabezpieczające, tj. zachowek? Odpowiedź na pytanie da nam Kodeks cywilny. Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, jako uprawnionych do zachowku wymienia się zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, należą się:

Jeśli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jednak zastosowanie art. 992 Kodeksu cywilnego modyfikuje omawiany wcześniej ułamek, wynikający z zasad dziedziczenia ustawowego. Przykładowo, jeśli z trójki uprawnionych do zachowku dzieci A, B i C, dziecko A odrzuciło spadek, nie pozostawiając zstępnych, to udział spadkowy, stanowiący podstawę ustalania zachowku, wynosi dla B i C po 1/3, nie zaś po 1/2 jak wynikałoby z art. 931§1 Kodeksu cywilnego (Wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z 8 maja 2018 r., sygn. akt: I C 1339/15).

Kiedy nie można wydziedziczyć uprawnionego?

Instytucja wydziedziczenia określana jest w ustawie w sposób następujący:

• spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył;

• jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Pozbawienie uprawnień do zachowku

Czy można być pozbawionym uprawnień do zachowku? Tak. Wynika to z art. 1008 Kodeksu cywilnego. Spadkodawca może bowiem w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,

• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyny wydziedziczenia

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 Kodeksu cywilnego). Skoro uprawnienie do zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego., przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym – to uprawnienie to należy oceniać w odniesieniu do konkretnych spadkobierców (Sąd Apelacyjny w Warszawie, z 20 grudnia 2016 r.,Sygn. akt VI ACa 1384/15). Przede wszystkim, zgodnie z art. 1009 Kodeksu cywilnego, przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu. Tym samym podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Nawet bowiem, gdyby w rzeczywistości istniała przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie, ale spadkodawca tej przyczyny nie wskazał w testamencie jako podstawy wydziedziczenia, rozrządzenie spadkodawcy w tym zakresie nie byłoby skuteczne (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, z 14 listopada 2014 r., sygn. akt VI ACa 109/14). Sąd Apelacyjny w Warszawie (w wyroku z 14 listopada 2014 r., sygn. akt VI ACa 109/14) powołuje się również na wcześniejsze orzecznictwo. Wskazuje się mianowicie, że przyczyna wydziedziczenia wymieniona w art. 1008 pkt 3 Kodeksu cywilnego polega na uporczywym niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Naganne zachowanie spadkobiercy odnosić się musi do osoby spadkodawcy i dotyczyć niedopełniania obowiązków rodzinnych właśnie względem niego, poza tym zachowanie takie musi nosić cechy uporczywości, czyli być długotrwałe lub wielokrotne. Ocena wykonywania obowiązków rodzinnych, o których mowa w tym przepisie, obejmuje nie tylko obowiązek alimentacyjny, ale także m.in. obowiązek pieczy i pomocy w chorobie, a także samo utrzymywanie kontaktów, wykazywanie zainteresowania sprawami osoby bliskiej, podtrzymywanie więzi rodzinnych. W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 Kodeksu cywilnego, mieści się więc również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami, nieudzielaniu opieki, braku pomocy w chorobie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r. II CKN 1397/00). W przywołanym już wyroku Sądu Apelacyjnego (z 14 listopada 2014 r., sygn. akt VI ACa 109/14) podkreśla się jednocześnie, że ocena zachowania spadkobiercy nie może być oderwana od realiów określonego przypadku, zaś długotrwałe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy. W szczególności zaniechanie widywania się spowodowane wzajemnymi zarzutami, nawet jeżeli trwało przez kilka lat, nie może samo przez się być poczytane za uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Warto wskazać, że zgodnie z treścią art. 1011 Kodeksu cywilnego zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowka, chociażby przeżył on spadkodawcę. Uzyskują więc własne prawo, powstające bezpośrednio w ich osobach , niezależnie od prawa poprzednika. Ściśle osobisty charakter przyczyn wydziedziczenia wskazuje, że tylko i wyłącznie ten, kogo dana przyczyna dotyczy, może zostać skutecznie wydziedziczony na jej podstawie. Z uwagi na charakter omawianych przyczyn, na tej samej podstawie nie mogą zostać wydziedziczeni także zstępni wydziedziczonego, jeżeli żadna z okoliczności wymienionych w art. 1008 Kodeksu cywilnego  bezpośrednio ich nie dotyczy (Sąd Apelacyjny w Warszawie, z 20 grudnia 2016 r.,Sygn. akt VI ACa 1384/15).

Przedawnienie roszczeń z tytułu zachowku

Czy roszczenia z tytułu zachowku się przedawniają? Odpowiedź jest twierdząca. Zgodnie z art.1007 Kodeksu cywilnego:

• Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

• Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Pozwól sobie pomóc, wypełnij formularz

„…nie każda sytuacja, która wydaje się beznadziejna, jest nią w rzeczywistości…” Wyrok SN z dnia 3 lutego 1986 I KR 446/86